मार्क्सवादी दर्शनशास्त्रको सारतत्व : राजन तिमल्सिना
मार्क्सवादी शिक्षाप्रति समस्त सभ्य संसारमा सम्पूर्ण बुर्जुवा (नोकरशाही र उदारवादी) विज्ञानको तर्फबाट ठूलो शत्रुता र घृणा दर्शाइन्छ साथै मार्क्सवादलाई एक प्रकारको “अहितकर सम्प्रदायको” रुपमा हेरिन्छ । यो स्वाभाविकै पनि हो, किनभने वर्गसंघर्षमा आधारित समाजमा निष्पक्ष सामाजिक दर्शनको अस्तित्व हुँदैन । समस्त नोकरशाही र उदारवादी दर्शनले शोषण प्रथाको नै हर प्रकारले रक्षा गरेको हुन्छ भने मार्क्सवादले चाहिँ यस प्रथाको विरुद्ध कठोर संघर्ष शुरु गरेको छ ।
शोषण प्रथामा आधारित समाजमा निष्पक्ष दर्शनको आशा राख्नु त्यति नै मूर्खतापूर्ण हुन जानेछ, जस्तो पूँजीको लाभांशमा कटौती गरेर मजदूरहरुको पारिश्रमिक बढाउनु ठीक होला भन्ने प्रश्नमा उद्योगपतिहरुको विरोधरहित उत्तरको आशा राख्नु । वर्गबिभाजित समाजमा सबै कुरा वर्गस्वर्थमा आधारित भएकाले मार्क्सले सर्वहारा वर्गीय दर्शनको अविस्कार गर्नु भयो । तर यति भन्नु पर्याप्त छैन । दर्शनशास्त्र र सामाजिक विज्ञानको इतिहासले के कुरा स्पष्टसित सिद्ध गरेका छन् भने मार्क्सवादमा अन्तर्भिमुख र गतिरहित शिक्षाको अर्थमा यस्तो “साम्प्रदायिकता”को कुनै आभास पाइँदैन, जुन विश्व सभ्यताको मूल बाटोबाट अलग प्रादुर्भाव भएको होस् ।
यसको विपरित मार्क्सको महानता नै के कुरामा अन्तर्निहित छ भने उहाँले प्रगतिशील मानव जाति समक्ष रहेका प्रश्नहरुको सही उत्तर दिनुमा छ । दर्शन, राजनैतिक अर्थशास्त्र र वैज्ञानिक समाजवादका महानतम प्रतिभाहरुको शिक्षाको नै प्रत्यक्ष र सन्निकट क्रमको रुपमा उहाँको सिद्धान्तको प्रादुर्भाव भएको हो । मार्क्सको सिद्धान्त सर्वशक्ति सम्पन्न छ, किनभने यो सत्य छ । यो सम्पूर्ण, सुसंगत र वैज्ञानिक पनि छ । यसले मानिसहरुलाई समृद्ध विचारधारा प्रदान गरेको छ । यसमा कुनै पनि अन्धविश्वास, रुढिवाद, प्रतिक्रियावाद तथा कुनै पनि पूँजीवादी उत्पीडनको यो घोर विरोधी छ । यो विचारधारा जर्मन दर्शनशास्त्र, बेलायती अर्थशस्त्र र फ्रान्सेली समाजवादकोरुपमा उन्नाइसौं शताब्दीमा मानवजातिले आर्जन गरेको विश्सवको र्वोत्कृष्ट ज्ञानको वैधानिक उत्तराधिकारी हो । मार्क्सवादका यी नै तीन स्रोत र तीन संघटक अंगहरुको विषयमा हामी संक्षेपमा उल्लेख गर्नेछौं ।
भैतिकवाद मार्क्सवादको दर्शन हो । यूरोपको सम्पूर्ण नवीन इतिहासको अवधिमा विशेषतः अठारौं शताब्दीको अन्त्यमा फ्रान्समा, जहाँ हरप्रकारको मध्ययुगीन अवशेषहरुको विरुद्ध, विचारधारा र संस्थाहरुमा भूदास प्रथाको विरुद्ध निर्णायक संग्राम चालू थियो, भौतिकवाद मात्र एउटा यस्तो दर्शन सावित भयो, जुन प्राकृतिक विज्ञानको शिक्षानुकूल र अन्धविश्वास, अशिक्षाको प्रतिकूल थियो । तसर्थ, प्रजातन्त्रका शत्रुहरुले भौतिकवादको “खण्डन” गर्नमा, यसको मुलोच्छेदन गर्नमा, झुठो आरोप लगाउनमा समस्त शक्ति लगाएका थिए र दार्शनिक अध्यात्मवादका विभिन्न रुपहरुको समर्थन गरेका थिए, जसद्वारा सदैव धर्मको नै रक्षा र पुष्टि हुनसक्थ्यो ।
मार्क्स र एंगेल्सले दार्शनिक भौतिकवादको दृढतापूर्वक समर्थन गर्नुभएको थियो र यस आधारबाट हुने कुनै पनि विचलनका गम्भीर त्रुटीहरुबारे बारम्बार व्याख्या गर्नुभएको थियो । उहाँहरुको विचार स्पष्ट एवं विस्तृत रुपमा एंगेल्सका कृतिहरु ‘लुड्भिग फेयरबाख तथा ‘ड्युहरिंग मत–खण्डन’मा वर्णित छ, जो ‘कम्युनिष्ट घोषणापत्र’ झैं प्रत्येक चेतनशील मजदूरको प्रियतम पुस्तक हुन् । परन्तु मार्क्स खसगरी अठारौं शताब्दीको भौतिकवादमा मात्रै सीमित रहनुभएन । उहाँले दर्शनशास्त्रलाई अझ विकसित र समृद्ध बनाउनु भयो ।
उहांले त्यसलाई जर्मन आदर्शवादी दर्शनका उपलब्धिहरुद्वारा, विशेषतः हेगेलको द्वन्दवादी प्रणालीद्वारा समृद्ध तुल्याउनुभयो, जसद्वारा नै फेयेरबाखको भौतिकवादको अभ्युत्थान भएको थियो । यी उपलब्धिहरुमध्ये विशेष उल्लेखनीय छ—द्वन्द्ववाद अर्थात यथासम्भवपूर्ण, गहन र एकोहोरोपनाबाट मुक्त विकाससम्बन्धी शिक्षा, मानव ज्ञानको सापेक्षतासम्बन्धी शिक्षा, जसले हामीलाई सतत् विकासवान जड वस्तुको प्रतिविम्ब प्रदान गर्दछ ।
पुरानो सडिसकेको अध्यात्मवादलाई “नयाँ” रुप दिने बुर्जुवा दार्शनिकहरुको शिक्षाको बावजूद, रेडियम, इलेक्ट्रोन, तत्वहरुको रुपान्तरण जस्ता विज्ञानका नवीनतम आविस्कारहरुले मार्क्सको द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको दृढतापूर्वक पुष्टि गरे । भौतिकवादी दर्शनलाई गहन र विकसित तुल्याउँदै मार्क्सले त्यसलाई अन्तिम रुप दिनुभयो र त्यसको प्रकृति–ज्ञानलाई मानव समाजको ज्ञानमा पनि प्रयोग गर्नुभयो । मार्क्सको ऐतिहासिक भौतिकवाद वैज्ञानिक विचारको महानतम उपलब्धि थियो ।
इतिहाससम्बन्धी दृष्टिकोणमा अहिलेसम्म रहेका अराजकता र स्वेच्छाचारीता आश्चर्यजनक रुपले सामन्जस्यपूर्ण र अखण्डनीय वैज्ञानिक सिद्धान्तमा बदलिए, जसद्वारा कसरी सामाजिक जीवनको कुनै एक व्यवस्था, उत्पादन शक्तिमा वृद्धिको फलस्वरुप अर्को, अझ उच्चस्तरको व्यवस्थामा विकसित हुन्छ भन्ने सिद्ध भयो, जसरी सामन्तवादबाट पूँजीवादको जन्म हुने गर्छ । जस्तो मानव ज्ञानले उसबाट स्वतन्त्र रहेको प्रकृतिको अस्तित्वलाई अर्थात् विकासशील वस्तुलाई प्रतिविम्बित गर्दछ, ठीक त्यस्तै मानिसको सामाजिक ज्ञान (अर्थात विभिन्न विचारधाराहरु र दार्शनिक, धार्मिक, राजनैतिक शिक्षा इत्यादि) ले समाजको आर्थिक व्यवस्थालाई प्रतिविम्बित गर्दछ । राजनैतिक संस्थाहरु आर्थिक आधारमा खडा हुने भवन हुन् । उदाहरणतः हामी देख्दछौं आधुनिक यूरोपेली राष्ट्रहरुका विभिन्न राजनैतिक रुपहरुले सर्वहारावर्गमाथि बुर्जुवाहरुको प्रभुत्वलाई दरिलो तुल्याउन टेवा दिएकाछन् ।
आर्थिक व्यवस्था त्यो जग हो, जसमा राजनैतिक व्यवस्था आधारित हुन्छ भन्ने कुरा स्वीकार गर्दै मार्क्सले यस आर्थिक व्यवस्थाको अध्ययनमा सबभन्दा बढी ध्यान दिनुभएको थियो । मार्क्सको प्रमुख कृति ‘पूँजी’ मा वर्तमान अर्थात् पूँजीवादी समाजको आर्थिक प्रणालीको विषाद विवेचना गरिएको छ । मार्क्सवादको जन्म हुनुभन्दा पहिले शास्त्रीय राजनैतिक अर्थशास्त्रको अभ्युदय सबभन्दा उन्नत पूँजीवादी राष्ट्र वेलायतमा भएको थियो । एड्म स्मिथ र डेभिड रिकार्डोले आर्थिक प्रणालीको अनुसन्धान गर्दै मूल्यसम्बन्धी श्रम सिद्धान्तको प्रतिपादन गरेका थिए ।
मार्क्सले उनीहरुको कार्यलाई अगाडि बढाउनु भयो । उहाँले के प्रमाणित गर्नुभयो भने, प्रत्येक वस्तुको मूल्य त्यस वस्तुको उत्पादनमा खर्च गरिने आवश्यक समाजिक श्रम अवधिको परिमाणमा बरोबर हुन्छ । जहाँ बुर्जुवा अर्थशास्त्रीहरुले मात्र पदार्थहरुको सम्बन्ध (वस्तुविनिमय) देखेका थिए, त्यहाँ मार्क्सले मानिसहरुकाबीचको सम्बन्धको रहस्योद्घाटन गर्नुभयो । वस्तु विनिमयद्वारा बजारको माधयमबाट विभिन्न उत्पादकहरुकाबीच सम्बन्धको अभिव्यक्ति हुन्छ । मुद्राले यो सम्बन्ध झन दृढतर हुँदैछ, विभिन्न उत्पादकहरुका समस्त आर्थिक जीवन अटुट रुपले एक पूर्णत्वमा सुगठित हुँदैछ भन्ने कुरा देखाउँछ । पूँजीले यस सम्बन्धको अझ गहिरो विकास दर्शाउँछ—मानवको श्रमशक्ति पनि वस्तुमा परिणत हुन जान्छ ।
मजदूरले भूमि, कलकारखाना तथा श्रम साधनको मालिकलाई आफ्नो श्रमशक्ति बेच्दछ । मजदूरले श्रम दिनको एक भाग आफू र आफ्नो परिवारको भरण—पोषणमा खर्च गर्दछ (ज्याला) र अर्को भाग चाही सित्तैमा काम गर्नुपर्ने हुन्छ जसद्वारा नै पूँजीपतिको निमित्त अतिरिक्त मूल्यको सृजना हुन्छ, जुन नाफाको स्रोत हो, पूँजीपतिवर्गको सम्पन्नताको स्रोत हो । अतिरिक्त मूल्यको सिद्धान्त नै मार्क्सको आर्थिक सिद्धान्तको आधारशीला र मुख्य अविस्कार हो । मजदूरको श्रमद्वारा सृजित पूँजीले मजदूरलाई नै दवाउँछ, मध्यमवर्गलाई दरिद्र तुल्याउँदै बेकारीहरुको जमात खडा गर्छ । उद्योगमा बृहत् उत्पादनको विजय तत्कालै देखिन्छ, तर कृषि व्यवस्थामा पनि हामी यही प्रकृया देख्तछौं—विशालतम पूँजीवादी कृषि व्यवस्थाको महत्व बढ्दै जान्छ, मेसिनको प्रयोग बढ्दै जान्छ, किसानको खेत पूँजीको पासोमा अल्झँदै जान्छ, पिछडिएको प्रविधिको मारमा परेर उनीहरू टाट उल्टिँदै जान्छन।
कृषि–व्यवस्थामा लघु–उत्पादनको ह्रासले अर्कै रुप लिएको हुन्छ, तर यसको अवनति चाहिँ अबश्यम्भावी छ । लघु–उत्पादनलाई ढालेर पूँजीले श्रमको उत्पादकत्व बढाउन थाल्दछ र आफ्नो अस्तित्व रक्षाकालागि ठूल्ठूला पूँजीपतिहरुको संघले एकाधिकार स्थापना गर्दछ । उत्पादनले चाहिँ बढीभन्दा बढी समाजिक रुप लिँदै जान्छ—लाखौं र करोडौं मजदूरहरु सुनियोजित आर्थिक अंगमा एकत्रित हुँदैजान्छन् र सामूहिक श्रमद्वारा उत्पादित वस्तुमा मुट्ठिभर पूँजीपतिहरुको आधिपत्य कायम रहन जान्छ । उत्पादनमा अराजकता, आर्थिक संकट, बजारको निमित्त होडवाजी बढ्दै जान्छ र आम जन–समुदायको अस्तित्व नै साधनहीन बन्न जान्छ । मजदूरहरुलाई पूँजीमाथि बढी निर्भर तुल्याएर पूँजीवादी व्यवस्थाले सम्मिलित श्रमको महान शक्ति निर्माण गर्दछ । वस्तु उत्पादनको प्रारम्भिक लक्षण साधारण वस्तु विनिमयदेखि लिएर मार्क्सले पूँजीवादी विकासको उच्चतम रुपण—बृहत् उत्पादनसम्मको विश्लेषण गर्नुभएको थियो । के पुराना, के नयाँ समस्त पूँजीवादी मुलुकहरुको अनुभवले वर्षानुवर्ष बढी भन्दा बढी संख्यामा मजदूरहरुलाई मार्क्सको यस शिक्षाको उपयुक्तताको प्रत्यक्ष बोध दिलाएको छ ।
पूँजीवादले समस्त बिश्वमा बिजय प्राप्त गरेको छ ,किन्तु यो बिजय पुँजीमाथि श्रमको बिजयको संघार मात्र हो । जब सामन्तबाद मुलोच्छेदन गरियो र संसारमा स्वतन्त्र पूँजीवादी समाजको जन्म भयो, त्यसै बेला यस स्वतन्त्रताको अर्थ पनि श्रमिकहरुको उत्पीडन र शोषणको नयाँ तरिका मात्र हो भन्ने कुरा पत्ता लागिसकेको थियो । यसै उत्पीडन र त्यसको बिरोधको प्रतिबिम्बको रुपमा तत्कालै विभिन्न प्रकारका समाजवादी सिद्धान्तहरुको प्रादुर्भाव भएको थियो । तर त्यो प्रारम्भिक समाजवाद काल्पनिक समाजवाद थियो । त्यसले पूँजीवादी समाजको आलोचना गरेको थियो, विरोध गरेको थियो, भत्सर्ना गरेको थियो र शोषण गर्नु अनैतिक कार्य हो भन्ने कुरामा धनीहरुलाई विश्वास दिलाउने प्रयास गरेको थियो । परन्तु काल्पनिक समाजवादहरुले वास्तविक मार्गको निर्देशन गर्न सकेन । उसले पूँजीवादमा श्रमिक दासत्वको सारलाई बताउन सकेन, न त्यसको विकासको नयाँ नियम नै बुझाउन सक्यो, न त त्यस सामाजिक शक्तिको नै भेउ पाउन सक्यो, जो नयाँ समाजको निर्माता बन्ने सामर्थ्य राख्दथ्यो ।
तैपनि समस्त यूरोपमा र खास गरेर फ्रान्समा सामन्तवादलाई ढाल्ने क्रान्तिको उर्लंदो बाढीले वर्गसंघर्ष नै समस्त विकासको आधार र अनुप्रेरक शक्ति हो भन्ने कुरा स्ष्ट पारिसकेको थियो । घोर प्रतिरोधबिना सामन्तवर्गमाथि राजनैतिक स्वतन्त्रताको कुनै पनि विजय प्राप्त हुने सकेको थिएन । पूँजीवादी समाजका विभन्न वर्गहरुकाबीच जीवन–मरणको संघर्ष नभैकन अपेक्षतया स्वतन्त्र प्रजातान्त्रिक आधारमा कुनै पनि पूँजीवादी देशको स्थापना भएको थिएन । मार्क्सको प्रतिभा नै के कुरामा निहीत छ भने उहाँले यसद्वारा सबभन्दा पहिले विश्व इतिहासको शिक्षा अनुरुप ठोस निष्कर्ष निकाल्नु भएको थियो ।
यो निष्कर्ष थियो — वर्गसंघर्षको सिद्धान्त । जबसम्म मानिसहरुले हरप्रकारको नैतिक, धार्मिक, राजनैतिक, सामाजिक प्रचार, घोषणा र सान्त्वनाको पछिल्तिर लुकेको कुनै न कुनै वर्गीय स्वार्थको खोजिनिती गर्न जान्ने छैनन्, तबसम्म उनीहरुले राजनीतिमा सधैं नै धोकाबाजी र आत्म–वंचनको शिकार बनिरहनु पर्नेछ । हर प्रकारको पुरानो व्यवस्था जतिसुकै युग नसुहाउँदो र मक्किएको प्रतित भए तापनि, कुनै न कुनै सत्तारुढ वर्गको शक्तिमा टिकेको हुन्छ भन्ने कुरा नबुझेसम्म प्राचीनताका संरक्षकहरुले सुधारवादीहरुलाई मूर्ख बनाइरहेकै हुन्छन् । यी वर्गहरुको प्रतिरोधलाई रोक्ने एउटै मात्र साधन हो — हाम्रै वरिपरि रहेको समाजभित्र त्यस्ता शक्तिहरुको खोजी गर्नु, संघर्षको निमित्त तिनलाई शिक्षित र संगठित पार्दै लैजानु, जो आफ्नो सामाजिक स्थितिवश पनि त्यस्तो शक्ति बन्न सक्तछन् र बन्नु पनि पर्दछ, जसले पुरानोको मुलोच्छेदन गरेर नयाँको निर्माण गर्न सक्दछ ।
मात्र मार्क्सको भौतिकवादी दर्शनले सर्वहारावर्गलाई बौद्धिक दासत्वबाट, जसमा अहिलेसम्म समस्त उत्पीडित वर्गहरु जकडिएका थिए, मुक्ति पाउने मार्गतर्फ औंल्याएको छ । केवल मार्क्सको आर्थिक सिद्धान्तले पूँजीवादी अर्थव्यवस्थामा सर्वहारावर्गको वास्तविक स्थितिको व्याख्या गरेको छ । मार्क्सका बैज्ञानिक प्रस्तावनाहरुमा पूँजीवादी, संशोधनवादी र सुधारवादीहरुबाट बिभिन्न कार्यक्रममा आक्रमण भएपनि अमेरिकादेखि जापानसम्म र स्वीडेनदेखि दक्षिणी अफ्रिकासम्म मात्र नभइ समस्त विश्वभरि नै श्रमिकवर्गका स्वतन्त्र संस्थाहरुमा वृद्धि हुँदैछ । वर्गसंघर्षको सिलशीलामा श्रमिकवर्ग सुशिक्षित र अनुशासित हुँदैछ, लामबद्ध हुँदैछ र विगतका सफल र असफल आन्दोलनको मूल्याङ्कन गर्दै आफ्नो शक्ति तिखो पार्दैछ र निर्बाधरुपले विकसित हुँदैछ ।
अन्तमा, मार्क्सले जर्मन दर्शन, बेलायती अर्थशास्त्र र फ्रान्सेली समाजवादबाट शिक्षा लिई हेगेलीय द्वन्द्वाद र फायरबाखिय भैतिकवादभित्रको आदर्शवादबाट मुक्त गराई ऐतिहासिक द्वन्द्वात्मक भौतिकवादको आधारमा वर्गसंघर्ष, उत्पादनको लागि संघर्ष र वैज्ञानिक प्रयोग मार्फत विश्वलाई बुझ्ने र बदल्ने महान वैज्ञानिक र दार्शनिक विचाराधारा अविस्कार गरि मानवमुक्तिको नयाँ मार्ग पहिल्याउनु भयो ।
